بررسی ماهیت پدیده رانت‌خواری در حقوق و مذاهب خمسه

توضیح

رانت که از حیث پیشینه لغوی به معنای بهره مالکانه، اجاره و عواید حاصل از زمین آمده است، در اقتصاد سیاسی به منافعی که ناشی از انحصار در مدیریت اقتصادی هستند، اشاره دارد و درآمدهای بدون تلاش یا ریسک تجارتی را که خصوصاً ناشی از ثابت بودن عرضه یک عامل تولیدی به واسطه انحصار طبیعی یا ساختگی باشند، شامل می‌شود. اصطلاحات دولت رانتیر و رانتیریسم نیز با توجه به همین معنی مطرح شده و برای معرفی دولت- ساختارهایی که به درآمدهای طبیعی و نه کار مولد وابسته اند، اشاره دارد. به نظر می‌رسد، ملاک بدون زحمت و بادآورده بودن در مفهوم رانت‌خواری، باعث اشاعه آن به سایر وجوه زندگی اجتماعی و شکل گیری مفاهیمی چون رانت سیاسی، رانت آموزشی، رانت فرهنگی، رانت قضایی و ... شده است. با وجود این رانت‌خواری که از مصطلحات نظام اجتماعی کنونی و در عین حال سم مهلکی برای جامعه مدنی است، آنطور که بایسته است از حیث ماهیت و حکم شناسی فقهی و حقوقی مورد توجه واقع نشده است. در این تحقیق سعی شد تا ضمن ارائه مفهومی صحیح از رانت خواری و تمیز ملاک های آن به مقایسه این عنوان با سایر عناوین مشابه در مباحث حقوقی و فقهی پرداخته شود. در این راستا، ملاحظه شد رابطه تنگاتنگی میان رانت خواری و عناوینی نظیر رشوه، تبانی، پارتی بازی، مفت خوری، سوء استفاده از مقام و موقعیت، اعمال نفوذ برخلاف حق، اکل مال به باطل و...، وجود دارد. در واقع به دست آوردن هر نوع منفعتی که بدون تناسب با تلاش و بر اثر سوء استفاده از موقعیت و ایجاد انحصار و یا پارتی‌بازی و قوم‌گرایی باشد و به تبعیض و پایمال شدن حق دیگران بیانجامد، اعم از این که در قانون تحت عنوانی مجزا جرم انگاری شده باشد یا خیر، مصداق یک رانت‌خواری مفسدانه و حرام از منظر تمامی مذاهب اسلامی است.
واژه های کلیدی: رانت، رانت خواری، رانت اقتصادی، رانت جویی، احکام خمسه، فقه جعفری، اقتصاد سیاسی، جرم سازمان یافته، فساد.