تبیین دلالت های دانش فقه برای مفهوم پردازی مرز در حکمرانی فضای مجازی جمهوری اسلامی ایران

توضیح

با گسترش فناوری اطلاعات و ارتباطات و تجربه نیم‌قرن شبکه جهانی اینترنت، حوزه فاوا فراتر از ابعاد فناورانه رفته و با پیوند عناصر مختلف اجتماعی، امروزه به بستر روابط و تعاملات متکثر و متنوع انسان‌ها در امتداد فضای واقعی مبدل شده است. این تعاملات گوناگون به‌تدریج نظام‌های اجتماعی مختلفی را در فضای مجازی ایجاد کرده‌اند. هم‌راستا با شکل‌گیری نظام‌های اجتماعی فضای مجازی، بخش خصوصی و بخش مدنی در سطح ملی و برخی سازمان‌ها و شرکت‌ها در سطح بین‌المللی، فعالیت‌های خود را بر بستر سکوهای فضای مجازی بازتعریف کردند. روند سکویی شدن نظام‌های مختلف اجتماعی در امتداد نهضت خصوصی‌سازی و بازآفرینی دولت، روند قدرتمند شدن بازیگران غیردولتی (خصوصی، مدنی و بین‌المللی) و کاهش قدرت و ظرفیت دولت را با خود همراه داشت. این روند به‌تدریج سبب ایجاد تحولاتی در مفهوم مرزهای جغرافیایی و سیاسی، قلمرو سرزمینی یک حاکمیت و امنیت و استقلال دولت - ملت‌ها شد. حفظ قدرت و ظرفیت حاکمیت‌ها، جلوگیری از انحلال قلمرو و مرز سرزمین‌ها و تأمین امنیت و استقلال ملت‌ها در فضای مجازی، نیازمند حکمرانی نظام‌های اجتماعی فضای مجازی است. ازجمله اقدامات اساسی در این الگوی حکمرانی، مفهوم‌پردازی مرز و شیوه‌های مرزبانی در فضای مجازی است. هم‌چنین ازآنجایی‌که، مفهوم مرز از مفاهیم مهم ارزشی و هنجاری بوده و ارتباط نزدیکی بازندگی انسان و مسیر سعادت وی در دنیا و آخرت داشته، دین مبین اسلام به تبیین این مفهوم و سایر مفاهیم مشابه مانند قلمرو، قدرت (قوه)، عزت، امنیت، آزادی، حکومت، سلطه، استقلال و ...پرداخته است. هم‌چنین متناسب با اصول 4 و 72 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و سیاست‌های کلی «نظام قانون‌گذاری» در تنظیم و تصویب تمامی طرح‌ها و لوایح قانونی باید به موازین شرع به‌عنوان اصلی‌ترین منشأ قانون‌گذاری توجه شود. ازاین‌رو، پژوهش حاضر که با «روش‌شناسی دلالت پژوهی» انجام‌شده است، در تلاش است، با مراجعه به دانش فقه، دلالت‌هایی را برای مفهوم‌پردازی مرز در حکمرانی فضای مجازی جمهوری اسلامی ایران احصا نماید. متناسب با روش‌شناسی دلالت پژوهی، ابتدا سهم یاری های فقهی در قالب چارچوب مفهومی مبدأ دلالت پژوهی (دانش فقه) استخراج گشت. این چارچوب مفهومی در دو بخش سهم یاری های ناظر به مرزبندی و مرزبانی طراحی شد. در ادامه، ضمن واکاوی مفهوم مرز فضای مجازی، چارچوب مفهومی مقصد دلالت پژوهی (مرز فضای مجازی) طراحی گشت. این چارچوب مفهومی، مرز فضای مجازی را در چهار لایه فنی -زیرساختی، خدمت، محتوا و کاربر تبیین نموده است (مدل لایه‌ای مرز فضای مجازی). درنهایت، 17 دلالت فقهی از هر یک از سهم یاری‌های چارچوب مفهومی مبدأ دلالت پژوهی برای عناصر مدل لایه‌ای مرز فضای مجازی استخراج شد. مبتنی بر این دلالت‌ها، مرز فضای مجازی مجموعه قواعد خاصی است که تعیین‌کننده محدوده اعمال اراده حکومت اسلامی و تبعیت کاربران از آن، در فضای مجازی است. این قواعد مرزی، به‌گونه‌ای است که در صورت تحقق آن‌ها، فضای مجازی ایجادشده، اسلامی و در غیر این صورت، غیر اسلامی است. به بیانی دیگر این قواعد، عامل تمایز میان قلمرو اسلامی و کفر در فضای مجازی هستند. تحقق قواعد مرزی، به معنای تحقق حد مطلوب فضای مجازی از دیدگاه اسلام نیست، بلکه این قواعد، صرفاً ضامن غیر اسلامی نبودن این فضا و ایجاد زمینه‌های رشد و تعالی ذیل حاکمیت اسلام است.
واژه‌های کلیدی: حکمرانی فضای مجازی، مرز در فضای مجازی، دانش فقه، روش‌شناسی دلالت پژوهی