تحلیل فقهی و حقوقی قاعده عدالت

توضیح

در پیچ و خم مناسبات اجتماعی در روزگار حاضر، برای برپایی حکومتی اسلامی و بدست گرفتن مدیریت جامعه و دولت توسط فقه پویا، نیاز به یک مدل فقهی برای این مهم بسیار احساس می شود. امروزه تلاش های فقهی گسترده ای برای پر کردن خلاء موجود در فقه سنتی صورت گرفته است تا بتوان به فقهی کارآمد و پرتوان در عرصه حکومتداری رسید. فقهی که قواعد جدید آن می تواند در سیاست، اقتصاد و قضا کارگشا باشد. در سالهای اخیر، عدالت به عنوان یک قاعده فقهی فراگیر، دستمایه برخی پژوهشگران عرصه فقه شده است تا ضمن پویایی بخشیدن به فقه، چالش های فراروی اجرای احکام را برطرف نمایند. پژوهشگران عرصه فقه با نگاه جدید به عدالت و کاربرد آن در ابواب مختلف فقه، بر این هدف هستند که از عدالت قاعده ای فقهی بنا نموده و ضمن ساماندهی استنباط احکام شرعی براساس آن، این قاعده را در روش های کنونی اصول فقه نیز وارد نمایند. در تحقیق حاضر بدنبال پاسخ به این دو پرسش اصلی هستیم که آیا می توان عدالت را در فقه بعنوان یک قاعده فقهی به منظور شناخت حکم شرعی به شمار آورد؟ و اینکه آیا حقوقدان در موارد سکوت، نقص و تعارض قوانین می تواند به قاعده عدالت استناد کند؟ سؤالات فرعی دیگر که ذیل دو پرسش اصلی فوق به آن پرداخته می شود عبارت است از اینکه در حقوق موضوعه ایران در چه مواردی به قاعده عدالت ارجاع شده است؟ ادله اعتبار قاعده عدالت چیست؟ ارتباط قاعده عدالت با قاعده عدل و انصاف کدام است؟ همچنین چه عواملی سبب می شود که یک حکم در زمانی عادلانه و در زمانی دیگر ظالمانه به شمار آید؟ به منظور پاسخ به پرسشهای مذکور، ضمن بررسی مفاهیم عدالت و قاعده در لغت و اصطلاح، قاعده عدالت را از منظر فقهی و با ادله قرآن، سنت، اجماع و عقل اثبات می کنیم. در ادامه نسبت قاعده عدالت با سایر قواعد فقهی نظیر قاعده لاضرر، قاعده عدل و انصاف، قاعده قرعه و قاعده غرور مورد بحث و بررسی قرار می گیرد. در پایان نیز ضمن بررسی قاعده عدالت در نظام حقوقی ایران، به دیدگاههای حقوقدانان ایرانی در خصوص قاعده عدالت اشاره شده و موارد استفاده از قاعده عدالت در حقوق موضوعه ایران آورده می شود.
واژه‌های کلیدی: عدالت، تحلیل فقهی و حقوقی، حقوق موضوعه، قاعده عدالت