تطور اندیشه سیاسی تشیع در دوره معاصر با تاکید بر تحولات۵۰ ساله اخیر مکتب‌های نجف و جبل‌عامل

توضیح

این پایان نامه براساس پاسخگویی به این سوال اصلی که «دلایل اصلی تغییر و تحول در تطور اندیشه سیاسی تشیع در دوره معاصر چیست؟ و در سیر این تطور، شکل گیری، رشد و بالندگی مکاتب نجف وجبل عامل و تاثیرات آنها بر تحولات سیاسی چگونه بوده است؟» انجام شده است. فرضیه پژوهش هم عبارت است از «تحول درونی دستگاه فقاهتی تشیع و پس از آن، تصادم با اندیشه‌های جدید؛ علت اساسی تطور اندیشه سیاسی تشیع است و متعاقب آن تحول وتطور اندیشه سیاسی مکاتب نجف وجبل عامل، در دهه های اخیر، تحت تاثیر اقتضائات زیست بومی آنها قرار گرفته است». بررسی مسیر تاریخی مذکور نشان می دهد وقوع دو اتفاق مهم در حرکت جدید نظام فقهی شیعی؛ دوره معاصر را بستر ارائه دیدگاه های حکومتی مشخص و تدوین نظریه های حکومتی از سوی اندیشمندان نموده است. اولین اتفاق مربوط به غلبه جریان عقلانیت بر اخباری گری در میان فقها در پیش از 200 سال قبل بود. این نراع تاریخی و اتفاق مهم؛ راه را برای اجتهاد شیعی در ابواب مختلف از جمله حکومت باز نمود. در این برهه، سیره عقلی و نهضت و جهاد عظیمی درجهان تشیع مسیر سرنوشت تفکر شیعی و به خصوص فقه و اندیشه سیاسی شیعی را متحول کرد. در پژوهش پیش رو، با هدف واکاوی سیر تاریخی اندیشه سیاسی تشیع، تحولات و تطورات این حوزه اندیشگی طی دویست سال اخیر بررسی شده است. با تقسیم و مرتبه‌بندی ادوار تاریخی این تفکر، غلبه جریان و گفتمان عقلانیت بر اخباریگری، به‌عنوان نقطه عطف، سیر این تحول مورد بررسی قرار می‌گیرد. دیدگاه‌ها و اندیشه‌های بزرگان سیاسی و اندیشه‌های شیعی نظیر صاحب جواهر، شیخ اعظم و میرزای شیرازی بررسی، و تأثیرات مهم مکتب سیاسی شیخ انصاری در ساخت سازه‌های اندیشه سیاسی شیعی تا زمان فعلی گفته خواهد شد.انقلاب مشروطه و عرضه مستقیم مفاهیم غربی در ساحت اندیشه‌ شیعی، بر سرعت تحول و تطور دستگاه هاضمه فکری شیعی می‌افزاید. در این برهه، دسته‌بندی‌ها و اختلافاتی که میان اندیشمندان شیعی در فهم و بسط اندیشه غربی به‌وجود آمد، بررسی و ریشه‌یابی می‌شود. محصول تحول عقلانی و مواجهه با مدرنیته غربی، در سیر پایانی اندیشه شیعی، با پیروزی انقلاب اسلامی ایران، در چارچوب نظریه مردم‌سالاری دینی به ظهور می‌رسد. این پژوهش نگاه ویژه‌ای به تحولات پنجاه‌ساله اخیر مکاتب اندیشه‌ای شیعی نجف و جبل عامل داشته است. قله رفیع اندیشه سیاسی شیعی در نجف، در این مدت، شهید سعید آیت‌الله محمدباقر صدر(ره) است که نقش مهم وبی‌بدیلی به لحاظ تغذیه فکری و عملی جریان حاکمیت دینی در عراق داشته است. در سایه‌سار این اندیشمند فرزانه، گروه‌ها و احزاب سیاسی دینی متعددی در عراق به‌وجود آمد که به‌صورت مشروح به آنها اشاره خواهد شد. مرجعیت دینی نجف نیز، همیشه به‌عنوان یک عامل مهم و تأثیرگذار در ساحت فکری و تحولات جوامع شیعی حضور داشته است. آیت‌الله سیدمحسن حکیم(ره)، آیت‌الله سید ابوالقاسم خوئی(ره) و آیت‌الله سید علی سیستانی در زمره مراجع عالیقدری هستند که به رغم عدم ارائه اندیشه سیاسی منسجم، نقش مهم و تأثیرگذاری در حوادث عراق و مکتب نجف داشته‌اند. مکتب جبل عامل نیز که به رغم سابقه درخشان و نقش مهمی که در ساخت جامعه شیعی دوره صفوی داشت، دوره‌ای از رخوت را طی می‌نمود، با حضور مردان بزرگی چون علامه شرف‌الدین و به دنبال آن امام موسی صدر، حیات علمی و عملی دوباره‌ای یافت. اندیشمندان بزرگ معاصر آن نظیر علامه مغنیه، علامه سید محمدحسین فضل‌الله و مرحوم علامه محمدمهدی شمس‌‌الدین بزرگانی بودند که با تدوین و ساماندهی اندیشه شیعی و دیدگاه‌های سیاسی، متناسب با شرایط و مقتضیات جامعه لبنانی، به ارائه نظریه پرداخته‌اند. علامه شمس‌الدین،‌ اندیشمند سیاسی برجسته مکتب جبل عامل است که بیش از دیگران در این عرصه ورود نموده است. با پیروزی انقلاب اسلامی و تأثیرات گسترده آن، تفکر سیاسی جدیدی در لبنان نضج گرفت که به تدریج به گفتمان غالب شیعیان این خطه تبدیل ‌شد. جنبش حزب‌الله، متأثر از اندیشه سیاسی امام‌ خمینی(ره)، با حل معضل ارتباط با ولی فقیه عادل مستقر در کشور دیگر و شرکت در ساختار حکومتی یک کشور چند قومیتی که به لحاظ سهم‌دهی سیاسی نیز شیعیان در اقلیت قرار دارند، مرحله‌ای دیگر از بلوغ سیاسی اندیشه شیعی را به نمایش گذاشته است.