جایگاه عقل در فقه امامیه و نظام حقوقی ایران با رویکردی به نظرات و آراء امام خمینی (ره)

توضیح

جایگاه عقل در استنباط احکام الهی از منظر فقه امامیه هدف این پژوهش است. پرسش‌ پژوهش این است که: «آیا عقل عملی همطراز و همسنگ ادله سه‌گانه «کتاب، سنت و اجماع»، منبعی برای استخراج احکام شرعی تلقی می‌شود و تمامی یافته‌های عقلانی حجت است یا تنها مدالیل قطعی آن؟» فرضیه اصلی پژوهش این است که عموم فقهاء اعم از اهل سنت و تشیع، بر کارآمدی عقل در استخراج احکام شرعی مهر تأیید زده‌اند با این تفاوت که فقیهان امامیه، یافته‌های قطعی عقل را حجت می‌دانند اما فقیهان اهل سنت نه تنها مدالیل قطعی، که مدالیل ظنّی آن را نیز حجت می‌‌پندارند. برخی فقیهان امامیه(همچون شیخ مفید) عقل را ابزاری برای فهم کتاب و سنت دانسته‌اند، اما گروهی دیگر به کارآمدی عقل مستقل هم‌عرض ادله سه‌گانه(کتاب و سنت و اجماع) باور دارند. ابن ادریس عقل مستقل را در طول ادلّه و صرفاً در صورت نبود ادله سه‌گانه می‌پذیرد اما گروهی دیگر با تأکید بر قاعده ملازمه بین حکم شرع و عقل، یافته‌‌های عقل مستقل را حجت می‌دانند. عده‌ای نیز با انکار اصل ملازمه، صرفاً غیرمستقلات عقلیه یا استلزامات عقلی را حجت دانسته‌اند(فاضل تونی و همفکرانش). امام خمینی، از فقیهان عقل‌گرا، دو وجه استقلالی و غیراستقلالی عقل را تبیین می‌کند اما آثار خودنوشته و تقریرات دروس ایشان نشان می‌دهد که بیشتر بر بنای عقلاء و عرف عقلایی تأکید دارد. یافته‌های پژوهش بیانگر آن است که عقل در نظام حقوقی ایران و فقه امامیه با وجوه سه‌گانه زیر در کشف احکام شرعی تأثیرگذار است: 1. مستقلات عقلیه با بهره ‌گیری از قاعده ملازمه و ابتناء بر حسن و قبح ذاتی افعال 2. غیرمستقلات یا وجه قاعده‌ساز عقل 3. عرف عقلاء با منشاء عقل یا فطرت.
واژه‌های کلیدی: حجیت عقل، فقه امامیه، منابع استنباط، عرف عقلاء، احراز ردع.