نقش یابی مقاصد شریعت در اجتهاد شیعی و جایگاه آن در نظام سازی فقهی

توضیح

در سالهای اخیر و خصوصاً پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، فقه شیعی نیز از حالت گذشته خود خارج شده و همچون فقه عامه، به سبب قرار گرفتن در رأس قدرت و حکمرانی با مسائلی مواجه شد که جنس آن‌ها از آنچه تا آن زمان در متون سنتی فقهی رواج داشت متفاوت بود و طبعا می‌بایست درباره آنها موضع خود را مشخّص می‌ساخت. به عبارتی دیگر فقه رایج شیعی تا آن دوران، بیشتر بر احکام فردی متمرکز بوده و کمتر به مسائل اجتماعی می‌پرداخت. این قدرت یافتن جریان دینی در شیعه و برخی دیگر از عوامل منجر به تحوّل نگاه مردم به دین و تغییر یافتن سطح انتظارات از آن و در نتیجه پدید آمدن نگاه «استفاده حداکثری از ظرفیت دین» شد که پیشتر نیز مشابه آن در قرن هجدهم میلادی در مغرب زمین رخ داد. در همین مسیر، استفاده از یک روش مناسب در مواجهه با گزاره‌های دینی ضروری به نظر می‌رسد. آنچه تحقیق حاضر به دنبال آن است، تلاش برای تبیین نگاه منظومه وار به احکام شرعی و همچنین ضرورت نگاه اجتماعی به آن احکام و گزاره‌ها از رهگذر نگرش هدف گرا و مقاصدی است. امری که به نظر می‌رسد چندان مورد توجّه نبوده و به سبب برخی اشکالاتی که بر این روش در فقه عامه وارد است مورد بی اعتنایی قرار گرفته است. در دوران اخیر افرادی همچون شهید صدر، محمد مهدی شمس الدین، محمدحسین فضل الله، امام خمینی، آیت الله سیستانی و آیت الله سند سعی در تبیین ضرورت نگاه کل نگر و توجه به اهداف دین داشته‌اند. البته میان روش‌های افراد نامبرده تفاوت‌هایی نیز وجود دارد که در حدّ امکان به آنها پرداخته شده است. خلاصه آن‌که این نوشتار اصراری بر استفاده از اصطلاح «مقاصد الشریعه» که در فقه عامه رواج یافته ندارد تا اشکالاتی همچون بی ضابطه و استحسانی بودن و بی توجهی به نصوص مطرح شود. آنچه اهمیت دارد ضرورت توجه به اهداف و غایات شریعت و در نتیجه دخیل کردن آنها در امر استنباط است.
واژه‌های کلیدی: مقاصد شریعت، منطقة الفراغ، علت و حکمت، روح شریعت، آیت الله سیستانی.