نقش عقل در فقه و قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲

توضیح

تقنین فرایندی پیچیده است که با روش اجتهاد به‌ مثابه‌ مدلی از اندیشه ورزی و عقلانیت سامان می‌یابد و «رویکرد تخصصی و اختصاصی به نقش‌آفرینی عقل» از مقومات آن است. اجتهاد اعم از تبیینی، تطبیقی و تنظیمی اگرچه همه اجتهاد است و روش‌شناسی مشترکی دارند ولی اجتهاد تطبیقی به دلیل اینکه در فرایند تقنین و تبدیل فتوا به قانون قرار می‌گیرد فرایندی بسیار پیچیده‌تر از اجتهاد تبیینی است. اجتهاد تبیینی، فرایند تولید فقه حکومتی نیست؛ ولی ازآنجاکه ناظر به واقعیت‌های حیات اجتماعی مکلفین است باید ناظر به سطحی از رویکرد تخصصی و اختصاصی به‌روزرسانی و بازسازی گردد؛ ولی روش‌شناسی اجتهاد تطبیقی که فرایند تولید فقه اجتماعی و فقه حکومتی است اقتضا دارد که ساختار عملکرد کارگزاران تقنین تحولی بنیادین یابد و مزین به بایسته‌ی وحدت و انسجام گردد. این ساختار مشتمل بر فرایندهای سه‌گانه‌ی جامعه‌پذیری کارگزاران تقنین، شکل‌گیری ساختارهای فیزیکی تقنین و عملیاتی شدن تقنین است. نقطه‌ی شروع تحول در ساختار عملکرد و ایجاد وحدت نیز از طریق جامعه‌پذیری دینی که سازوکار ایجاد وحدت شخصیت در بستر ارتباط همه‌جانبه‌ی مستمر با ولیّ جامعه است نمایان می‌شود. مطالعه‌ موردی تنافی (فقدان بایسته‌ی وحدت و انسجام) در قانون مجازات اسلامی 1392 با روش توصیفی- تحلیلی پاسخگوی این پرسش است که نقش‌آفرینی عقل در تقنین، در چه صورت به تمایزی بنیادین در اعتبارسنجی مواد قانونی و کارآمدیِ تقنین می‌انجامد؟ وضعیت موجود تقنین علی‌رغم تحولات نوین، مبتلا به تولید و بازتولید تنافی‌های متعدد و مکرر است و تالی فاسد آن، تشکیک در کارآمدی عقل و اعتبار اجتهاد در مدیریت واقعیت‌های اجتماعی است. اگر اعتبارسنجی با رویکرد تخصصی و اختصاصی بر اساس بایسته‌ عدم تنافی انجام شود تنافی‌های آشکار و تکراری تولید و بازتولید نمی‌شود و اعتبار نقش‌آفرینی عقل و کارآمدی اجتهاد در تقنین احیا و ارتقا می‌یابد.
واژه‌های کلیدی: تنافی، نقش عقل، روش شناسی تقنین، رویکرد تخصصی و اختصاصی، جامعه پذیری دینی.